Wat betekende het geloof voor componist Felix Mendelssohn Bartholdy? Volgens musicus en theoloog Mar van der Veer projecteerden de onderzoekers van het leven van Mendelssohn vooral hun eigen opvattingen op hem in plaats van de feiten weer te geven. Een antwoord op die vraag kan alleen gegeven worden na een grondige studie van zijn theologische opvattingen die te vinden zijn in zijn brieven. Bovendien is kennis van de toenmalige ontwikkelingen in de theologie nodig om een beeld te kunnen vormen van zijn geloof, aldus Van der Veer.
Dankzij het kapitaal van zijn vader kon Felix reizen maken in heel Europa. Mendelssohn was dus al op jonge leeftijd in aanraking was gekomen met zeer diverse tradities en opvattingen en had een brede opleiding genoten. Mendelssohn kon vooral in de natuur Gods almacht ervaren. Hij geloofde dat God ingreep in het dagelijks leven en daadwerkelijk gebeden verhoorde. Zijn voorzienigheid betekende dat Hij al wist hoe een compositie zou klinken waar Mendelssohn nog aan werkte. Tegenslag deed hem niet twijfelen aan God. Het verdiepte zijn innerlijk leven eerder en droeg bij aan zijn besef dat dat succes tijdelijk was.
Onderzoekers die de joodse identiteit van Mendelssohn benadrukken, wijzen op zijn bewondering voor zijn grootvader Moses. Maar dat wil nog niet zeggen dat Felix Mendelssohn zichzelf als jood zag. Hij was zich bewust van de joodse afkomst van zijn familie, maar beschouwde zichzelf als protestant en Duitser. Zo zagen de meeste van zijn tijdgenoten hem ook. Tijdens zijn leven genoot hij een enorme populariteit en zijn dood, op 38-jarige leeftijd, schokte heel Duitsland. Dat riep weerstand op: drie jaar later schreef Richard Wagner Das Judenthum in der Musik. Joden beschouwde hij als parasieten op de Duitse cultuur. Het werk van Mendelssohn, die Wagner als jood beschouwde, kon daarom alleen maar van inferieure kwaliteit zijn.
Daarmee zaaide hij de twijfel over de identiteit van Mendelssohn. Later zouden de nazi’s diens werk verbieden en zijn standbeelden neerhalen. Zo staat Mendelssohn ook symbool voor veel Duitse joden in de negentiende en twintigste eeuw. Ze waren zich bewust van hun afkomst of zetten zich daartegen af. Maar ze streefden ernaar deel uit te maken van de Duitse samenleving en cultuur. Die integratie leek succesvol totdat het nog steeds aanwezige antisemitisme onder de nationaal-socialisten op een verschrikkelijke manier de overhand kreeg.
Mar van der Veer, Felix Mendelssohn Bartholdy. Zijn geloof belicht vanuit zijn brieven, Skandalon, Middelburg, 2020, 527 blz.
Een uitgebreide versie van dit artikel verscheen in Tertio 17 februari 2021.