Sinds de tijd van keizer Augustus had er in de gebouwen van de senaat in Rome een altaar van de godin Victoria gestaan. De christelijke keizer Gratianus had echter het in 382 laten verwijderen. Dit leidde tot herhaalde protesten van Symmachus, de meest vooraanstaande senator van zijn tijd. In de zomer van 384 schreef hij een brief aan de keizers – er waren er toen drie – waarin hij bepleitte dat het beeld zou terugkeren naar de senaat. Zelf was hij geen christen maar hij wilde het christendom niet verbieden. Hij vroeg zich af waarom het niet mogelijk was dat verschillende religies naast elkaar bestonden. “We kijken naar dezelfde sterren, de hemel is voor iedereen hetzelfde, dezelfde wereld omringt ons. Wat maakt het uit hoe we naar de waarheid zoeken? Er is meer dan één weg naar zo’n groot geheim. Maar dit is een discussie voor mensen die op hun gemak zijn, wij willen geen conflict maar bieden gebeden aan”, zo schreef hij.
In de tijd van Symmachus leefden christenen en “heidenen” naast elkaar in het Romeinse rijk. Keizer Constantijn de Grote had de christenen in 313 vrijheid van godsdienst geschonken, maar het christendom was nog lang geen staatsgodsdienst. Constantijn zelf had zich pas op zijn sterfbed laten dopen. Dat was in die tijd overigens niet ongebruikelijk. De doop waste alle zonden van je af en omdat je met een been in het graf geen misstappen meer kon begaan, was je er zeker van dat je niet in de hel terecht zou komen als je je pas op het allerlaatst liet dopen.
Dat de keizers niet ingingen op het verzoek van Symmachus, was mede het gevolg van de invloed van Ambrosius, de bisschop van Milaan. Hij zat dicht bij het vuur omdat Milaan in die tijd een van de keizerlijke residenties was. Daarbij was hij een ervaren politicus. Voordat hij door de Milanese christenen bij acclamatie tot bisschop werd gekozen, had hij als gouverneur in de stad gezeteld.
Victoria kwam dus niet meer terug in de gebouwen van de senaat. De traditionele Romeinse godsdienst was nu definitief in de verdediging gedrongen. Keizer Theodosius zou vanaf 392 deze godsdienst verbieden en het christendom feitelijk tot staatsgodsdienst maken.
In zijn boek Onder dezelfde sterren beschrijft Wim Jurg hoe het christendom de dominante godsdienst in het Romeinse rijk werd. Symmachus, Ambrosius en Theodosius zijn de hoofdrolspelers in dit verhaal. Maar van die drie staat Ambrosius het meest in de schijnwerpers. Zijn invloed op de keizer is groot. In de zomer van 390 richtten soldaten een slachting aan onder de inwoners van de stad Thessaloniki. Dit leidde tot grote verontwaardiging in het hele rijk. De keizer werd verantwoordelijk gehouden voor de dood van duizenden onschuldige burgers. Ambrosius wist hem ertoe te bewegen in het openbaar boete te doen. Waarschijnlijk heeft hij tijdens een kerkdienst om vergeving gevraagd en mocht hij gedurende een bepaalde periode geen diensten bijwonen. Daarbij zal ook een rol hebben gespeeld dat hij zich net als Constantijn op zijn sterfbed had laten dopen. In tegenstelling tot Constantijn was hij echter hersteld van de ziekte die aanvankelijk dodelijk leek te zijn. Theodosius moest als christen boete doen voor zijn zonden.
Symmachus lijkt zo tolerant dat hij in onze tijd zou passen. Is dat ook zo, vragen we aan Wim Jurg. “Symmachus zou in onze tijd wellicht worden onthaald vanwege zijn religieuze tolerantie, maar waarschijnlijk, bijvoorbeeld vanwege zijn opvattingen over vrouwen, zou hij ook als een onverbeterlijke conservatief zijn gezien. Er zal bij zijn tolerante houding vast ook politieke motivatie mee hebben gespeeld, maar uit zijn persoonlijke brieven blijkt ook groot respect voor zijn christelijke vrienden”, aldus Jurg.
Had Ambrosius net als Symmachus vriendschappelijke contacten met niet-christenen?
“Ambrosius heeft zeker beleefd met niet-christenen gecorrespondeerd, zoals soms met Symmachus, maar de vriendschap spat er niet af. Het probleem is dat hij alles wat hij op schrift naliet zo onder controle heeft gehouden dat je feitelijk alleen kunt zeggen dat hij in elk geval niet de indruk van vriendschappelijke omgang met niet-christenen wilde geven. Heel anders dan bijvoorbeeld Augustinus, die een talent voor vriendschap lijkt te hebben gehad.”
In hoeverre heeft Ambrosius ertoe bijgedragen dat het christendom uiteindelijk de enige toegelaten godsdienst werd?
“Ik denk dat Ambrosius daar zeer aan heeft bijgedragen, toch had hij het vermoedelijk niet vanaf het begin voor ogen. Misschien dacht hij eerst niet eens dat het mogelijk was om de oude priesterschappen en rituelen zo hard aan te pakken. Maar nadat het keizerlijke hof naar zijn eigen Milaan was verhuisd zag hij een kans en die greep hij.”
“Heidense” rituelen werden verboden. Voortaan was er alleen nog voor christenen plaats onder de sterren.
Wim Jurg, Onder dezelfde sterren. De laatste heidense senator en zijn christelijke vrienden.
Uitgeverij: Damon
Pagina’s: 216
€ 24,90
ISBN 978 94 6340 284 2
Verschenen in Katholiek Nieuwsblad 9 oktober 2020